چگونگی راه یابی شطرنج به اروپا

       نویسنده: مهران حق شناس        شطرنج در قرن نهم میلادی از طریق تنگه جبل‌الطارق و تسلط جنگجویان مسلمان بر جنوب اسپانیا به اروپا راه یافت. شطرنج به سرعت از اسپانیا به ایتالیا، فرانسه و بقیه کشورهای غرب اروپا نفوذ کرد. بنابراین اسپانیا، ایتالیا و فرانسه را باید از نخستین پیشگامان این رشته در اروپا به حساب آورد. اما در خصوص شرق اروپا قضیه کاملا متفاوت است. همجواری و همزیستی روس‌ها با ملل آسیای میانه باعث آشنایی آن‌ها با شطرنج شد و از آن‌جایی‌که تا قرن نهم و تشکیل اولین دولت روسی به نام «دولت کیف» اقوام روسی از انسجام لازم برخوردار نبودند، این رشته برای مدت‌ها در همان حد «آشنایی» باقی ماند. اما به تدریج این رشته در بین مردم جا باز کرد و بسیار محبوب و حتی جزء رشته‌های سنتی شد. اوج ترقی روس‌ها در شطرنج مربوط است به قرون اخیر (از قرن نوزدهم به بعد) که حمایت شاهان تزاری و سپس دولت‌های کمونیستی از مهم‌ترین دلایل آن محسوب می‌شود. در قرون وسطی از سوی اروپائیان تلاش‌های بسیاری برای تغییر و بهبود مقررات بازی صورت گرفت. اگرچه در آن زمان طرز قرار گرفتن (چیدمان) مهره‌ها در صفحه با طرز امروزی تقریبا مطابقت کامل داشته (به جز شاه و وزیر که جای‌ آن‌ها  برعکس بود) ولی حرکت بعضی از مهره‌ها متفاوت بود. مثلا حرکت فیل حداکثر دو خانه در قطر بود ولی این مهره می‌توانست مانند اسب پرش کند. قلعه رفتن و آپناسان نیز وجود داشت. در یکی از مسائل قدیمی مربوط به قرن نهم میلادی (مات دلارام) می‌توان به طرز حرکت فیل در آن دوران پی برد. W:Ka4-Rh4-Rh1-Ng4-Bh3-Pf6-Pg6 B:Kg8Rb8-Rb2-Nc4 قرمز (سفید) شروع و مات می‌کند.   1. Rh8+!  k×h8           2. Bf5+(فیل پرش کرده است)    Kg8            3. Rh8+!   k×h8          4. g7+   kg8        5.Nh6#    مات                                   مسأله فوق را به صولی نسبت می‌دهند و جالب این‌که با مقررات کنونی هم می‌توان مات کرد، آن هم با چهار حرکت. (خودتان امتحان کنید). به رغم کوشش‌های محمد راوندی مؤلف کتاب «راحت‌الصدور» برای تغییر و بهبود مقررات بازی، در نهایت، این شطرنج‌بازان اروپایی بودند که در عصر رنسانس قوانین بازی را به شکل امروزی‌اش تغییر دادند. به عقیدة فان‌در لینده مؤلف کتاب «تاریخ و ادبیات شطرنج» این اتفاق در نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی رخ داده است. در ابتدا رساله‌ها و جزوه‌های راهنمای بازی نوشته شد که در بیشتر آن‌ها عمدتا به نحوه صحیح شروع بازی‌ها تکیه می‌شد. معروف‌ترین آن‌ها کتاب «تکرار یک عشق و تکرار یک حقیقت» اثر «لوئیس لوسنا» به سال 1497 در اسپانیا بود. کتاب شامل دو بخش مجزا بود. بخش نخست اختصاص به یک رمان عشقی داشت و بخش دوم به معماها و بازی‌های سرگرمی که شطرنج جزء آن بود. چند سال بعد دو کتاب شطرنج توسط دامیانو (رم، 1512) و رویی لوپز (اسپانیا 1561) منتشر شد. لوپز یک روحانی مسیحی بود و حتی در سال 1559 به عنوان یکی از نمایندگان کاردینال‌ها و اسقف‌های بلندپایه کشور اسپانیا به ملاقات پاپ جدید در کشور ایتالیا اعزام گردید. امروزه یکی از معروف‌ترین گشایش‌های شطرنج منسوب به اوست. در قرن شانزدهم رفته‌رفته شطرنج‌بازان حرفه‌ای سر برآوردند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: لوسنا، لوپز، دامیانو، گرکو، لئوناردو، پولریو و ... همان‌طور که ملاحظه می‌کنید همه آن‌ها اسپانیایی و ایتالیایی بودند. از رویدادهای مهم آن زمان می‌توان به مسابقه لئوناردو از ایتالیا با رویی‌لوپز از اسپانیا در حضور فیلیپ دوم شاه اسپانیا اشاره کرد که به سود لوپز تمام شد. همچنین یک مسابقه تیمی بین دو کشور ایتالیا و اسپانیا در سال 1574 برگزار گردید که به سود ایتالیا خاتمه یافت. (لوپز و آلفونسو سرون از اسپانیا مقابل بوئی و لئوناردو از ایتالیا) این رویداد از لحاظ تاریخی و به عنوان سرفصل مسابقات بعدی حائز اهمیت است. ایتالیا تا اواخر قرن هیجدهم همچنان یکی از سردمداران شطرنج در اروپا محسوب می‌شد. گشایش‌های معتبر دوران ما چون دفاع سیسیلی و بازی ایتالیایی در گذشته با نام‌هایی چون ژیکوسیسیلیانو و ژیکو پیانو پا به عرصه گذاشتند. یکی از آخرین استادان معروف در ایتالیا دومنیکو پونتسیانی بود که یکی از گشایش‌های بازی به نام اوست. پونتسیانی در سال 1792 درگذشت و پس از آن ایتالیا هرگز استاد دیگری را به جهان معرفی نکرد. با ظهور فرانسوا فیلیدور آهنگساز و نویسندة کتاب معروف و معتبر «آنالیز شطرنج» (پاریس، 1777) و شطرنج‌بازانی چون لابوردانه، سن آمان و ... فرانسه پیشتاز شطرنج در جهان شد. اما رفته رفته انگلستان و اروپای مرکزی نیز وارد گود شدند و در قرن نوزدهم فرمانروایی شطرنج را به دست گرفتند. انگلستان به همت هاوارد استاونتن در سال 1851 نخستین تورنمنت بین‌المللی را در لندن برگزار نمود و از بهترین استادان اروپایی آن زمان برای شرکت در یک مسابقة جمعی دعوت به عمل آورد. با توجه به امکانات آن زمان از یک سال قبل دعوتنامه‌ها را به کشورهای روسیه، مجارستان، آلمان و ... فرستادند که بسیاری از اساتید دعوت‌شده موفق نشدند در موعد مقرر خود را به لندن برسانند. این مسابقه باشکوه سرانجام با پیروزی شطرنج‌باز آلمانی آدولف آندرسن معروف به «ثریای برلین» به کار خود خاتمه داد. تا پیش از آن بیشتر مسابقات شطرنج به صورت رویارویی‌های دوجانبه انجام می‌شد که البته سهم و نقش این قبیل رویارویی‌ها در توسعه و معرفی شطرنج کم نبود. ولی در تورنمنت لندن برای اولین بار یک گروه از شطرنج‌بازان گرد آمده بودند تا با یکدیگر مصاف دهند. این الگو به سرعت با استقبال کشورهای دیگر مواجه شد و به زودی در نقاط مختلف اروپا (برلین، بوداپست، مسکو و ...) مسابقات مشابه‌ای ترتیب داده شد. شماری از معروف‌ترین رویارویی‌های دوجانبه در اروپا تا پایان قرن نوزدهم را در زیر ملاحظه فرمایید: لوپز (اسپانیا) ـ لئوناردو (ایتالیا) در قرن شانزدهم (برنده: لوپز) لابوردانه (فرانسه) ـ مک دانل (ایرلند) در قرن هیجدهم (برنده: لابوردانه) سن آمان (فرانسه) ـ استاونتن (انگلستان) در قرن نوزدهم (یک بار استاونتن و یک بار سن آمان) لوونتال (مجارستان) ـ مورفی (آمریکا) در قرن نوزدهم (برنده: مورفی) آندرسن (آلمان) ـ استاونتن (انگلستان) در قرن نوزدهم (برنده: آندرسن) آندرسن (آلمان) ـ مورفی (آمریکا) در قرن نوزدهم (برنده: مورفی) چیگورین (روسیه) ـ شیفرز (روسیه) در قرن نوزدهم (برنده: چیگورین) اشتاینیتز (اتریش) ـ زوکرتورت (لهستان) در قرن نوزدهم (برنده: اشتاینیتز. اشتاینیتز نخستین قهرمان رسمی جهان شناخته شد). اشتاینیتز (اتریش) ـ لاسکر (آلمان) در قرن نوزدهم (برنده: لاسکر. لاسکر به عنوان قهرمان جدید جهان معرفی شد). به این ترتیب اروپائیان با تغییر قوانین و مقررات بازی (قلعه، آنپاسان و ...) در نیمه دوم قرن پانزدهم، انتشار رساله‌ها و کتب آموزشی، انتشار منظم مجلات تخصصی شطرنج، برگزاری مسابقات مهم اعم از رویارویی‌های دوجانبه و تورنمنت، برگزاری مسابقات انفرادی و تیمی جهان و ... خدمات شایان توجهی در اشاعه و ترویج شطرنج داشته‌اند. در سال 1924 فدراسیون جهانی شطرنج با شعار «همه از یک خانواده‌ایم» تاسیس شد. سه سال بعد قهرمانی زنان جهان همزمان با المپیاد جهانی در لندن برگزار شد که تا امروز برگزاری این قبیل مسابقات همچنان استمرار دارد. به کوتاه سخن بازی شطرنج از زمان پیدایش تا امروز راه پیچیده و درازی را پیموده است و جهان اگرچه خود را تا حد زیادی مدیون خدمات اروپائیان می‌داند ولی این ملل مشرق‌زمین بودند که اصل و ریشة شطرنج را به اروپائیان و ملل دنیا هدیه نمودند.       منابع   سیر شطرنج ایران در جهان (عبدالحسین نوابی) تاریخ شطرنج (فریدون طهماسبی) مجله دانشمند (رضا رضایی ساروی) ماهنامه شطرنج ایران (لیندر عضو آکادمی علوم شوروی ـ مترجم مهران حق‌شناس) و ...