مکاتب شطرنج

نویسنده: مهران حق شناس   شطرنجی که امروزه با آن روبه‌رو هستیم شطرنجی است پیچیده و گسترده. برای فهمیدن این شطرنج (که از آن گاهی با شطرنج اولترادینامیک یاد می‌شود)، شایسته است که به تحول آن نگاهی بیندازیم و به مراحلی که باعث ایجاد کیفی آن شده‌اند نظر افکنیم. به این ترتیب پی خواهیم برد که پیچیدگی کنونی شطرنج از کجا به وجود آمده و علت آن‌چه بوده است. آموزگاران شطرنج، سیر تاریخ شطرنج را به اختصار به مراحل اصلی زیر تقسیم و از آن به نام مکاتب شطرنج یاد می‌کنند:   1-شطرنج رمانتیک 2-شطرنج مدرن (کلاسیک) 3ـ شطرنج هیپرمدرن ـ4 شطرنج دینامیک 5ـ مکتب شطرنج شوروی و ...   1-شطرنج رمانتیک آندرسن نخستین قهرمان غیر رسمی جهان در بازی‌های خود سبکی را به کار گرفت که بعدا به نام مکتب رمانتیک مشهور شد. شعار آندرسن: «در صورت امکان حمله و قربانی و در غیر این صورت باز هم حمله و قربانی» ویژگی‌های سبک رمانتیک: در شطرنج رمانتیک اهمیت زیادی به گسترش سریع داده می‌‌شد. در این سبک، در اولین فرصت به حریف حمله می‌شد و با دادن قربانی‌های سنگین، قبل از این‌که حریف فرصت قلعه گرفتن داشته باشد به حمله ماتی اقدام می‌شد. در این مرحله از شطرنج از مرحله گشایش خبری نبود و بازی با تدارک حمله بلکه با حمله مستقیم به شاه حریف آغاز می‌شد. روشن بود که این سبک بازی‌، شروع بازی‌های نظیر گامبی شاه، گامبی اوانس، ایتالیایی و ... را ایجاب می‌کرد. به علت این‌که هنر دفاع هنوز به وجود نیامده بود این سبک، پیروزی‌هایی درخشانی را باعث شد و بنیانگذاران خود را بلندآوازه کرد.    2-شطرنج مدرن (کلاسیک) ویلهلم اشتاینیتز، نخستین قهرمان رسمی جهان. سبکی را بنیان نهاد که مفسران از آن با نام مدرن یا کلاسیک یاد می‌کنند. ویژگی‌های شطرنج مدرن: در شطرنج مدرن، بازی، به مرحله شروع بازی، وسط بازی و آخر بازی تقسیم می‌شود که هر مرحله الزامات خود را دارا می‌‌باشد. اصول مرحله شروع بازی 1ـ گسترش سریع 2ـ اشغال مرکز 3ـ امنیت شاه و 4ـ هماهنگی مهره‌ها عنوان می‌شد. چنان‌که می‌بینیم مرحله نخست یعنی شروع بازی مرحلة تدارک حمله و گسترش بود نه حمله به حریف. طبق این شیوه از بازی، شروع بازی‌های بسته نظیر پیاده وزیر متداول شد که قبلا به آن‌ها توجه نشده بود. از ابداعات دیگر اشتاینیتز تدوین اصول بازی دفاعی شطرنج بود. در دفاع باید از اصل اقتصادی بهره گرفته می‌شد که به اختصار چنین است: در دفاع باید از حداقل نیرو و زمان (تمپو) بهره گرفت و تا آن‌جا که ممکن است باید نیروی کمتری را درگیر دفاع کرد. یکی دیگر از اصول دفاعی اشتاینیتز بر مبنای این اصل استوار بود که پیاده‌های قلعه (پیاده‌هایی که شاه در پشت آن‌ها پناه گرفته است) نباید رانده شوند چرا که پیشروی آن‌ها به ایجاد شکاف و باز شدن ستون روی قلعه کمک می‌کنند اما راندن پیاده‌های جناح دیگر مانعی ندارد و بلکه توصیه می‌شود. اشتاینیتز برای نخستین بار اصول بازی پوزیسیونی را عنوان کرد که زیربنای مکتب مدرن است. اشتاینیتز اعتقاد داشت که کسی باید حمله کند که از برتری برخوردار است و برتری‌ها را به دو دسته بلندمدت (ایستا) و کوتاه‌مدت (دینامیک) تقسیم کرد. به عقیدة او برتری ماتریال، برتری دو فیل، برتری ستون باز، برتری پوزیسیونی (پیاده عقب‌افتاده، پیاده دوبل و پیادة ایزوله و تعدد جزیره‌های پیاده‌ای ...) برتری‌های بلندمدت را باعث می‌شدند و برتری‌های کوتاه‌مدت عبارت بودند از برتری گسترشی، برتری در فضا و برتری هماهنگی مهره‌ها که خصلت موقتی داشتند. اشتاینیتز توصیه می‌کرد که باید برای تبدیل برتری‌های کوتاه‌مدت به بلندمدت تلاش نمود. یکی دیگر از خصوصیات شطرنج مدرن اهمیت قایل شدن برای اکثریت پیاده‌ای در جناح وزیر بود. با این حساب، اگر کلیه سوارها تعویض می‌شد کسی که اکثریت پیاده‌ای در جناح وزیر داشت می‌توانست با آزاد کردن یک پیاده، شاه حریف را متوجه آن جناح کند و با استفاده از غیبت شاه حریف از مرکز با شاه خود نفوذ کرده برتری قطعی بگیرد. زیگبرت تاراش در ترویج تعالیم اشتاینیتز سهم بسزایی داشت.   3ـ شطرنج هیپرمدرن نارسایی‌های آموزش‌های تاراش که شطرنج را به بن‌بست کشیده بود باعث به وجود آمدن انقلابی در شطرنج شد که از آن با نام هیپر مدرن یاد می‌شود. بنیانگذاران و مروجین این مکتب عبارت بودند از: رتی، تارتاکور، بریر، آلخین، بوگولیوبوف و نیمزوویچ. ویژگی‌های هیپر مدرن: در این شیوه به مقوله اشغال مرکز بسط داده شده و چنین عنوان شد که اشغال مرکز اجتناب‌ناپذیر نیست بلکه می‌توان مرکز پیاده‌ای را به حریف واگذار کرد اما باید مرتب به این مرکز پیاده حمله کرد و باعث تعویض یا رانده شدن آن‌ها شد و نهایتا از ضعف‌های به وجود آمده برای استقرار سوارها استفاده کرد. این سبک باعث به وجود آمدن تعداد زیادی از شروع بازی‌های جدید و بازنگری در شروع بازی‌های قدیمی شد. شروع بازی‌های رتی، دفاع آلخین، انواع هندی و نیمزوویچ از آن جمله‌اند. این شروع بازی‌ها، وسط بازی متفاوتی را موجب می‌شد. 4- شطرنج دینامیک    نام شطرنج دینامیک با نام دکتر آلکساندر آلخین عجین شده است. اگرچه عناصر بازی دینامیک را می‌توان در تعالیم اشتاینیتز، بریر، مورفی، کاپابلانکا، لاسکر و دیگران سراغ گرفت. ویژگی‌های شطرنج دینامیک: به اختصار از این قرار است. در شطرنج دینامیک به اصل هماهنگی مهره‌ها بیش از هر اصل دیگر اهمیت داده می‌شود. در این شیوه، از تعویض برتری‌ها ابایی نیست. دادن برتری برای گرفتن نوع عملی و قابل استفاده برتری دیگر معمول است. از شروع بازی‌های متقارن که خصلت تساوی دارند اجتناب می‌شود. به پیچیدگی میدان داده می‌شود که در آن دید ترکیبی و قدرت محاسبه واریانت‌ها حرف اول را می‌زند. در بازی دینامیک با مهره سفید برای گرفتن ابتکار عمل بلندمدت و با مهره سیاه برای داشتن بازی متقابل تلاش می‌شود. 5ـ مکتب شطرنج شوروی ویژگی‌های مکتب شطرنج شوروی: در این مکتب به شطرنج به دیده یک علم که تحقیق عینی را می‌طلبد نگریسته می‌شود. شروع بازی‌ها به طور عملی دسته‌بندی شده و مورد تحقیق قرار می‌گیرند. در مکتب شطرنج شوروی به قدرت بدنی اهمیت زیادی داده می‌شود. بازیکن باید در کنار مطالعه شطرنج حتما به پرورش جسمانی بپردازد. از نظر این مکتب شطرنج در درجه اول یک ورزش است.      مراجع: استادان صحنه شطرنج ـ ریچارد مورفی روش من ـ ائرون نیمزوویچ شطرنج دینامیک ـ کولس استراتژی مدرن شطرنج ـ الکسی سوئتین